Minyatür

İslam dünyasında resmin temsilcisi minyatürdür.  Süsleyiciliği yanında kuvvetli bir anlatım gücüne ve kendine has bir estetiğe sahip olarak, değişik üsluplar altında asırlar boyu gelişimini sürdürmüştür.

İslam dünyasında resim sanatı bütünüyle yasaklanmamış, toplumun fikir ve dini inanışlarına uygun tarzda soyut bir anlayışla yorumlanmıştır. Evliya Çelebi “Seyyahatname” adlı eserinde, IV. Halife Hz. Ömer’in hicretin 21.yılında, bir tarafında ayet, diğerinde figür olan bakır sikke bastırdığını yazmaktadır. Emevi, Abbasi, Eyyubi, Artuklu, Atabek ve Selçuklularda resimli sikke ve madalyonlar vardır. Portre ressamlığı, Fatih Sultan Mehmet’ten imparatorluğun son yıllarına kadar bir gelenek halinde sürmüş, en mutaassıp Osmanlı hükümdarları bile portrelerini yaptırmakta sakınca görmemiştir. Siyer-i Nebi gibi dini konulu eserlerin dahi bizzat hükümdar tarafından resimlendirilmesinin istenmesi dikkate şayandır. İslam dünyasında minyatür, dini ve sivil yapıların duvarlarını süsleyen bir yapı-mekan sanatı değil, çok sayıda sanatçı ve resimlenen binlerce eserle bir kitap sanatı olmuştur.

“Minyatür”, Latince’de “küçük ölçülerde” anlamındaki “minyon” ve “kırmızı boya ile yapılan resim” anlamındaki “miniâr” kelimelerinden türemiştir. Latince’de bu tarz resimleri yapan sanatçılara “minyatari” denir. Osmanlı Türklerinde ise minyatüre genellikle “nakış-resim” sanatkarına da, eserin türüne göre “nakkaş”, “ressam” veya “musavvir” denmiştir.

Minyatürde en büyük özellik, anlatılmak istenen konunun eksiksiz olarak aktarımıdır. Bu nedenle perspektif kullanılmaz. Uzaklık ne boylar, ne de renk ve gölgelerle belirtilir; boy, kişinin önemine göre artar veya azalır. Ön planda olanlar kağıdın alt tarafına, geridekiler ise üst tarafına doğru yerleştirilir. Bütün figürler, birbirlerini tümü ile kapatmayacak tarzda düzenlenir. Konu, mesafe farkı gözetmeksizin en ince ayrıntılara kadar işlenir. Türk minyatürlerinde renk çoğukez soyutlama aracı olarak düz, parlak ve gölgelerden arındırılmış olarak kullanılmaktadır. Türk minyatürlerinin bir özelliği de, sayfa kenarlarında İran minyatürlerindeki gibi ağır bir tezhibe yer verilmemesidir. Sanatkar burada yalnızca “halkari” denen zarif ve sade bir süsleme tarzını veya serpme altın ile yapılan “zerefşan” tekniğini uygulamakla yetinmiştir.

Genellikle tarihi, edebi ve ilmi konuların işlendiği minyatür sanatında, Türkler çoğunlukla tarihi yansıtmayı tercih etmişlerdir. Osmanlıların savaşlarını, seferlerini ve şenliklerini anlatan resimli yazmalar, diğer İslam ülkelerindeki örneklerinden apayrı, gerçekçi bir üslubun taşıyıcısı olmuştur. Bu nedenle minyatürlü yazma eserlerimizin pekçoğu, zamanın örf ve adetlerini, gelenek ve göreneklerini, giyim kuşamını olduğu kadar Osmanlı Türk tarihini de takip edebileceğimiz kıymetli birer tarihi belge niteliğindedir.

Tarihçe

Türk resim sanatının en erken örnekleri, Doğu Türkistan’da Uygur Türkleri tarafından yapılmış VIII. ve IX. yüzyıla ait Maniheist duvar resimleri ve bazı sayfalardaki minyatürlerdir. Yaratıcı bir sanat gücüne sahip olan Uygurlar, bulundukları yörede mahalli süslemeye tesir edip, yeni konuların gelişmesini sağlamıştır. Uygur devletinin dağılmasından sonra bu hareket devam etmiş ve Selçuklu Türkleri tarafından geliştirilerek ilk İslam minyatürleri oluşturulmuştur. Türklerin Bağdat, Mısır, Suriye gibi diğer Arap ülkelerine gelmesiyle ilk Arap minyatürleri görülmeye başlar. Xl. yüzyıldan itibaren Bağdat’tan Anadolu’nun içlerine kadar uzanan çeşitli sanat merkezlerinde yapılmış olan birçok eserde yer yer mahalli sanat görüşünün yanında Antik-Bizans ve Orta Asya resim sanatının etkileri izlenmektedir. XV. yüzyıldan XVI. yüzyılın başlarına kadar Herat, Şiraz, Tebriz gibi doğu minyatür okullarının tesirleri, konuda olduğu kadar, renk, teknik ve kompozisyonda da kendini gösterir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde bu tesirler giderek azalmış, gözleme dayanan gerçekçi bir sanat üslubu yeni şematik düzenlemelerle kişiliğini vurgulamaya başlamıştır. Türk minyatür sanatının en parlak dönemi III. Murat’ın saltanat yıllarına rastlar. Bu dönemde pekçok eser yazdırılarak resimlendirilmiş, aşırı süslemenin yer almadığı, olayların gerçekçi bir şekilde resmedildiği kendine has bir üslup meydana getirilmiştir. Osmanlı Türk minyatürü son aşamasını XVIII. yüzyılın ilk yarısında gerçekleştirmiştir. Bu dönemde yapılan eserlerde yer yer Batı sanatının tesiri görülürse de, eski değerler tümüyle yitirilmemiştir. Ancak XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, batı resim sanatına duyulan aşırı ilgi nedeniyle Türk minyatürünün giderek özelliğini kaybettiği ve yerini yağlıboya resim tarzına devrettiği görülür.

Selçuklu ve Osmanlı saraylarının ayrılmaz bir parçası haline gelen nakışhanede hattat ve nakkaşlar tezhib ve minyatürlü eserler meydana getirirken, her türlü süslemede kullanılmak üzere desenler de hazırlanmıştır. Her eser, yazar, hattat, katip, nakkaş, cetvelkeş, altın ezen, tahrir çeken, cilt ustası ve müzehhibden oluşan geniş bir kadronun çaba ve hüneriyle ortaya çıkmıştır. Saray nakkaşhanelerinde talebe hep usta çırak usulüyle yetişmiştir.

Bugün, çok değerli hocamız merhum Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in üstün gayretleri, yeri doldurulamayacak ciddi çalışmaları ve yetiştirdiği pekçok talebesi sayesinde Türk Minyatür Sanatı yeniden hayatiyetine kavuşmuş, yeni yorumlarla eserler verilmeye başlanmıştır. Kendisini her zaman olduğu gibi rahmet, minnet ve şükranla anarım.

Minyatür Nasıl Yapılır?

Minyatüre başlamadan önce, resimlendirilecek olan manzara, portre veya olay hakkında bilgi toplanır. Bu hazırlık safhasından sonra işlenecek olan konu bir eskiz kağıdına çizilir. Hataları varsa düzeltilir, noksanları tamamlanır. Âharlı bir kağıt üzerine alınır. 

Aynı kompozisyondan birkaç adet yapılmak isteniyorsa, ince ve oldukça mukavim bir kağıt üzerine çizilen desen çok ince uçlu bir iğne ile sert bir mukavva üzerinde sık aralıklarla iğnelenerek kalıbı çıkarılır. Toz haline gelene kadar ezilen ve tülbent içinde topak halinde sıkıştırılan söğüt ağacı kömürü ile, işlenecek kağıdın üstüne konan iğnelenmiş kalıp üzerinden geçilerek desenin kağıda çıkması sağlanır. Kurşun kalem ile hatlar sabitleştirilir. Kalan kömür tozları bir kürk parçası ile temizlenir. 

Minyatürde boyamaya zemin renklerinin vurulması ile başlanır. Zemin olarak altın veya gümüş kullanılacaksa ilk önce bunlar sürülür, zermühre denilen bir cins akik taşı ile üzerinden geçilerek parlatılır. Minyatürde renklerin birbirleri ile uyum sağlayacak tarzda dağılmasına dikkat etmek gerekir. Figürlerin dış kenarları genellikle kendi renginin oldukça koyusu olan bir tonda çizilerek ayrıntılar belirlenir. Yalnız altın ve gümüşte kontür olarak siyah renk tercih edilmiştir. 

Sanatçının sabır ve hünerini asıl bundan sonraki safha gösterir. Elbise üstü nakışları, iç ve dış mekanda bulunan unsurlar, çiçek, ağaç, kaya gibi tabiat elemanları, portre yapılıyorsa erkeklerin sakal ve bıyıkları, kadınların saçları, kaşları, varsa kürkleri en ince ayrıntılarına kadar tel tel işlenir. 

Minyatür sanatında tarama, akıtma, noktalama, tonlama gibi her türlü boyama tekniği kullanılabilir. Özellikle portre çalışmalarında yüz renklerinin vurulup tamamlanmasından sonra “su rötuşu” denilen bir işlemle, arzu edilen renkte bir su, fırça ile yüzün üzerinden geçirilerek bütün çizgi ve noktaların birbirleri ile kaynaşması sağlanır. 

Minyatür için âharsız bir kağıt kullanılacaksa, arap zamkı karıştırılmış ince bir üstübeç tabakasının astar mahiyetinde zemine sürülmesinde yarar vardır. Astar olarak sulu altın sürülürse, üste sürülen boya çok daha canlı ve net bir görünüm kazanır. 

Eski ustalar, boyalarını ve kullandıkları bütün aletleri kendileri yapardı. Muhtelif incelikte fırçaları hazırlamak büyük maharet isteyen bir işti. “Tüy kalem” denen, kontür ve en ince süslemelerin işlendiği çok ince fırça, üç aylık kedinin ense tüyleri güvercin kanadı kamışına geçirilerek hazırlanırdı. Günümüzde ithal malı samur fırçalar kullanılmaktadır.